سفر به اروپا

داستایفسکی در سال ۱۸۶۶ جنایت و مکافات و در اکتبر همان سال رمان قمارباز را در ۲۶ روز نوشت. این کار با تندنویسی «آنا گریگوریونا» انجام شد. در ۱۵ فوریه ۱۸۶۷ با آنا ازدواج کرد و در آوریل همان سال با همسرش به اروپا سفر کرد و تا تابستان ۱۸۷۱ به روسیه برنگشت. در این سفر بارها پول خود را در قمار از دست داد. سال اول سفر را در سوئیس و سال دوم را در ایتالیا و دو سال آخر را در دِرِسدِن گذراند.

در فوریهٔ سال ۱۸۶۸ دخترش «سوفیا» به دنیا آمد که بیشتر از سه ماه زنده نماند. نوشتن ابله را در ژانویهٔ ۱۸۶۹ در فلورانس به پایان رسانید و همیشه شوهر را در پاییز همان سال در درسدن نوشت. در ماه سپتامبر ۱۸۶۹ دختر دومش به نام «لیوبوف» به دنیا آمد. در ژوئیهٔ ۱۸۷۱ نوشتن جن‌زدگان را به پایان رسانید. در تابستان همان سال پسرش به نام «فدیا» به دنیا آمد. در آغاز سال ۱۸۷۳ سردبیر مجلهٔ «گراژ دانین» شد و تا ماه مارس سال بعد به این کار ادامه داد. جوان خام را در زمستان ۷۵‐۱۸۷۴ نوشت که در طول سال ۱۸۷۵ در مجله «اوتچستیه زابیسکی» انتشار یافت. «آلیوشا» آخرین فرزندش در ماه اوت ۱۸۷۵ به دنیا آمد که در سه سالگی بر اثر حمله صرع در گذشت. دفتر یادداشت روزانه یک نویسنده را طی سال‌های ۷۷‐۱۸۷۶ به همین نام در روزنامه منتشر کرد. برادران کارامازوف در طول سال‌های ۷۹‐۱۸۸۰ به تدریج در «روسکی وستنیک» منتشر شد.

درگذشت

داستایفسکی سرانجام در اوایل فوریهٔ سال ۱۸۸۱ در اثر خون‌ریزی ریه درگذشت.

در ۷ فوریه ۱۸۸۱ خواهرش نزد وی آمد، و از او خواست تا سهم خودش از املاک به ارث رسیده از عمه‌شان را به خواهرانش بدهد. ممکن است که این مکالمه ناخوشایند باعث تشدید بیماری وی (آمفیزم) شده باشد. پس از ۲ روز، در ۹ فوریه ۱۸۸۱ در شصتمین سال از زندگی خود، داستایفسکی در گذشت. تشخیص، سل ریوی، برونشیت مزمن و بیماری مزمن انسدادی ریه بود.

دیدگاه

داستایفسکی در آثار خود شخصیت‌هایی را حلاجی می‌کرد که حتی آدمکشی را زیر لوای مرام و اعتقادات ایدئولوژیک خود موجه می‌دانستند. به همین خاطر آثار این نویسنده در تمام سال‌هایی که از آن می‌گذرد، چه در دوران قدرت‌گیری حکومت‌های تمامیت‌خواه قرن بیستم و چه امروزه که «کارزار علیه ترور» در جریان است، با چالش‌های زمانه تناسب دارند. او به خصوص به افکار و ایده‌هایی که پس از ده سال تبعید و بازگشت به سن پترزبورگ در میان روشنفکران رواج یافته بود به دیده تردید می‌نگریست.

مخالفت و اعلام جرم داستایفسکی علیه نهیلیسم روسی در کتاب او با عنوان تسخیرشدگان (جن زدگان) به خوبی منعکس شده‌است. این کتاب که در سال ۱۸۷۲ چاپ شد به خاطر زبان آمرانه و نصیحت گونه آن مورد انتقاد قرار گرفته ولی بدون تردید او می‌خواست نشان دهد که افکار مرسوم در میان روشنفکران آن نسل می‌توانند خطرناک باشند. داستانی که داستایفسکی در این کتاب نقل می‌کند در قالب یک طنز سیاه و گزنده، روشنفکران هم دوره خود را به خاطر بازی کردن با ایده‌های انقلابی بدون آنکه بدانند انقلاب در عمل به چه معنایی است به نقد می‌کشد. داستان کتاب را در واقع می‌توان نسخه‌ای از حوادث واقعی دانست که در زمانی که داستایفسکی مشغول نگارش کتاب بود اتفاق می‌افتاد. داستایفسکی در داستان تسخیر شدگان (جن زدگان) استدلال می‌کند که فراموش کردن موازین اخلاقی و انسانی به خاطر افکار آزادیخواهانه به نوعی به تمامیت‌خواهی و استبداد بدتر از گذشته منجر می‌شود.

شاید بتوان گفت مشهورترین دیدگاه داستایفسکی که از زبان یکی از شخصیت‌های رمان برادران کارامازوف بیان می‌شود، این جمله باشد که «اگر خدایی وجود نداشته باشد، همه‌چیز مجاز است». ژیل دلوز و ژاک لاکان، متفکران معاصر فرانسوی خلاف این عقیده را دارند. لاکان معتقد است دقیقاً وجود منع الهی است که زمینهٔ گناه را فراهم می‌سازد. به باور دلوز نیز قضیه کاملاً برعکس چیزی است که داستایفسکی می‌گوید، زیرا به واسطهٔ وجود خداست که همه‌چیز مجاز است.

رمان‌ها و رمان‌های کوتاه

(۱۸۴۶) بیچارگان (رمان کوتاه) (۱۸۴۶) همزاد(رمان) (رمان کوتاه) (۱۸۴۷) خانم صاحبخانه (رمان کوتاه) (بانوی میزبان) (۱۸۴۹) نیه توچکا (ناتمام) (۱۸۵۹) رؤیای عموجان (رمان کوتاه) (۱۸۵۹) روستای استپانچیکو (۱۸۶۱) آزردگان (تحقیر و توهین شدگان) (۱۸۶۲) خاطرات خانه اموات (۱۸۶۴) یادداشت‌های زیرزمینی (رمان کوتاه) (۱۸۶۶) جنایت و مکافات (۱۸۶۷) قمارباز (رمان کوتاه) (۱۸۶۹) ابله (۱۸۷۰) همیشه شوهر (رمان کوتاه) (۱۸۷۲) جن‌زدگان (۱۸۷۵) جوان خام (۱۸۸۰) برادران کارامازوف

داستان‌های کوتاه

در پانسیون اعیان (۱۸۴۶) «آقای پروخارچین» (۱۸۴۷) «رمان در نُه نامه» (۱۸۴۸) «شوهر حسود» (۱۸۴۸) «همسر مردی دیگر» (۱۸۴۸) «همسر مردی دیگر و شوهر زیر تخت» (تلفیقی از دو داستان قبلی) (۱۸۴۸) «نازک‌دل» (۱۸۴۸) «پولزونکوف» (۱۸۴۸) «دزد شرافتمند» (۱۸۴۸) «درخت کریسمس و ازدواج» (۱۸۴۸) «شب‌های روشن (داستان کوتاه)» (۱۸۴۹) «قهرمان کوچولو» (۱۸۶۲) «یک داستان کثیف» یا «یک اتفاق مسخره» (۱۸۶۵) «کروکدیل» (۱۸۷۳) «بوبوک» (۱۸۷۶) «درخت کریسمس بچه‌های فقیر» (۱۸۷۶) «نازنین» (۱۸۷۶) «ماریِ دهقان» (۱۸۷۷) «رؤیای آدم مضحک» () «دلاور خردسال»

مجموعه مقاله

Winter Notes on Summer Impressions (۱۸۶۳) یادداشت‌های روزانه یک نویسنده (۱۸۷۳–۱۸۸۱) ترجمه (۱۸۴۳) یوژینی گرانده (انوره دو بالزاک) (۱۸۴۳) La dernière Aldini (ژرژ ساند) (۱۸۴۳) Mary Stuart (فریدریش شیلر) (۱۸۴۳) Boris Godunov (الکساندر پوشکین)